H??ng ??n Ngày Nhà Giáo Vi?t Nam: ngh? v? truy?n th?ng ‘t?n s? tr?ng ??o"
Kh?c Bá, SJ - CTV Vatican News
‘Tôn s? tr?ng ??o’ c?a ng??i Vi?t h?n ch?u ?nh h??ng l?n t? Nho giáo. ? th?i kh?i ??u, ngh?a c?a ch? ‘??o’ d??ng nh? ???c nh?n m?nh ? khía c?nh nhân v?n và tri th?c. Trong sách ??i H?c, ??c Kh?ng nói: “??o c?a cái h?c l?n (??i h?c) là: làm sáng ??c sáng, ??i m?i m?i ng??i, ? yên n?i ch? toàn thi?n… V?t có g?c, ng?n; vi?c có ?uôi, ??u. Bi?t tr??c sau, t?c g?n v?i ??o v?y… Bi?t chu ?áo ? t?i tìm ??n cùng s? v?t”.[1] V? sau, khi ?ã phát tri?n thành m?t hình th?c tôn giáo, ch? ‘??o’ trong Nho giáo ???c m? r?ng ??n r?t nhi?u t?ng ngh?a: m?t ph??ng th?, m?t con ???ng, m?t n?n ??o ??c (l? lu?t), m?t m?c ?ích, m?t nguyên lý siêu hình, v? tr?, tâm linh, m?t l?i s?ng, m?t cách th? c? x?, m?t nguyên lý s?ng, vv.[2] M?t cách chung, trong ph?m vi c?a giáo d?c, thi?t t??ng ngh?a c?a ch? ‘??o’ v? c? b?n có th? tìm th?y ngay trong ngh?a c?a ch? ‘Nho’. Trong Hán t?, ch? (Nho) g?m ch? ‘Nhân’ (ng??i) ??ng g?n ch? ‘Nhu’, nh?m ám ch? vai trò u?n n?n, giáo hoá c?a nh?ng ng??i ??c sách thánh hi?n, giúp ng??i ??i bi?t ?n ? h?p luân th??ng ??o lý. Vì v?y, ch? ‘??o’ có th? hi?u chung nh?t là l? s?ng ?? x?ng ?áng là m?t con ng??i theo chu?n m?c c?a L?, t?c thành k? có v?n hoá, bi?t tuân theo l? ngh?a, s?ng phù h?p các chu?n m?c luân lý c?a ??o Nhân – ??o Tr?i.
Ng??i x?a g?i m?t ng??i là th?y không ph?i ch? vì ng??i ?y uyên bác v? tri th?c, mà vì t? cách ??o ??c khi?n ng??i ?y có kh? n?ng trao truy?n ‘??o’ cho h?c trò. Vì l? ?ó, ng??i ta ph?i ‘t?m s? h?c ??o’, t?c tìm th?y t?t ?? h?c chính ??o. B?i xem th?y nh? cha c?a mình, ng??i h?c trò g?i th?y là ‘s? ph?’. Vì v?y, kính tr?ng th?y không ph?i ch? vì th?y mang l?i con ch?, n?u nh? con ch? ?ó ch? ???c xét theo ngh?a c?a tri th?c thu?n tuý. Ng??c l?i, kính tr?ng th?y ?úng ngh?a ph?i xét theo lý do này: vì th?y ?ã chuy?n t?i ??o làm ng??i cho h?c trò. Nói cách khác, kính tr?ng th?y ??ng ngh?a v?i vi?c s?ng ?úng theo ??o lý, ch? không ch? d?ng l?i ? bi?u hi?n yêu m?n th?y trong tâm h?n, l?i càng không ph?i ch? là th?c hi?n nh?ng l?i x?ng t?ng hay trao t?ng quà cáp mang tính ?ãi bôi cho th?y.
? chi?u ng??c l?i, c?ng vì vai trò quan tr?ng nh? th?, nên b?n thân ng??i th?y luôn ph?i gìn gi? t? cách ??o ??c c?a mình. Sách L? Ký – H?c Ký vi?t, “S? nghiêm, nhiên h?u ??o tôn; ??o tôn, nhiên h?u dân tri kính h?c.” T?m d?ch: th?y nghiêm, thì ??o ???c tôn kính; ??o ???c tôn sùng, thì dân bi?t kính tr?ng s? h?c. Theo ngh?a ?ó, ng??i th?y ph?i ý th?c r?ng ông không ph?i ?ang làm m?t ‘công vi?c’ c?a m?t ‘ngh? nghi?p’, mà ?ang mang l?y m?t s? m?ng: tr? thành trung gian chuy?n t?i ??o Tr?i-??o Nhân cho ng??i khác. Vì th?, b?n thân ông tiên vàn ph?i yêu m?n và s?ng theo ?úng ??o ?ã.
Ôn c? tri tân! Có l? chúng ta ph?i tìm cách tr? l?i v?i ý ngh?a này c?a tinh th?n ‘tôn s? tr?ng ??o’, nh?t là tr??c hoàn c?nh ??t n??c hi?n nay.
Trong m?t bài vi?t ng?n, nhà báo Nguy?n Ti?n T??ng phát bi?u khá xác ?áng r?ng giá tr? m?t qu?c gia ???c ?o ??nh ? s? ph?n th?nh, nh?ng s? t?n vong qu?c gia ph? thu?c vào ?? dày ph?m cách c?a qu?c gia ?ó, v?n ???c hun ?úc t? ph?m h?nh c?a các cá nhân trong xã h?i. Ông c?ng nh?n ??nh thêm r?ng n?u so v?i th?i tr??c, t?c th?i Phong Ki?n, ph?m cách qu?c gia c?a chúng ta hi?n ?ã b? “tr??t dài t? g?ng cay mu?i m?n ??n m?nh ai n?y s?ng […] linh khí qu?c gia ?ang d?n r?u rã.”[3] Tôi cho r?ng, n?u có thao th?c nào v? vi?c ch?n h?ng s? suy vong này thì ni?m hy v?ng l?n nh?t mà chúng ta có th? tìm th?y chính là ? giáo d?c.
Chuy?n k? r?ng Kh?ng T? có h?c trò tên M?, ng??i n??c ??ng. M? h?c vào lo?i trung bình, song luôn t? cho mình là gi?i nh?t. H?c ???c vài n?m, M? xin v? n??c vì t??ng ?ã h?c h?t ??o c?a th?y. H?c trò T? C?ng th?y v?y li?n dò ý Kh?ng T? trong tr??ng h?p n?u M? có các d? ??nh v? làm quan, làm t??ng, ho?c th?m chí làm gi?c. Nh?ng Kh?ng T? ch?ng l?y gì làm lo l?ng v? nh?ng chuy?n ?ó. Tuy nhiên, khi nghe T? C?ng cho bi?t r?ng M? xin v? n??c ch? ?? làm th?y d?y h?c, Kh?ng T? li?n v?i ch?y ?i mà không k?p x? giày hay bu?c gi?i. T? C?ng ch?y theo h?i nguyên do, thì Kh?ng T? v?a th? v?a ?áp: “th?y sang ngay n??c ??ng ?? ng?n không cho tên M? làm th?y. H?n có làm quan thì cùng l?m ch? h?i ??n m?t ?p. Làm t??ng c?ng ch? h?i ??n m?t thành. Th?m chí có làm gi?c c?ng ch?a ch?c ?ã h?i n?i ai. Nh?ng n?u h?n làm th?y thì s? h?i ??n muôn ??i. Ngay c? ta c?ng khó mà tránh kh?i liên lu?!”
Ng?m l?i, l?i nói c?a ??c Kh?ng qu? không sai! Ngày nay, d??ng nh? ch?ng ai có th? ph?n bác vai trò n?n t?ng này c?a giáo d?c. C? T?ng th?ng Nam Phi Nelson Mandela phát bi?u: “?? phá hu? b?t k? qu?c gia nào, không c?n ph?i s? d?ng bom nguyên t? ho?c tên l?a t?m xa. Ch? c?n h? th?p ch?t l??ng giáo d?c và cho phép gian l?n trong các k? thi c?a sinh viên.” Khi h? th?ng giáo d?c t? h?i, xã h?i ph?i mang l?y ?? th? ung nh?t, qu?c gia s? ?i ??n ch? ?iêu tàn. Vì th?, ch?n h?ng giáo d?c là ?i?u c?n b?n nh?t khi ngh? ??n vi?c ch?n h?ng qu?c gia.
Nh?ng ph?i b?t ??u t? ?âu? Thi?t t??ng, tinh th?n ‘tôn s? tr?ng ??o’ c?a ng??i x?a ?ã h??ng cho ta câu tr? l?i, vì xét cho cùng, c?n c?t c?a giáo d?c là ?? giúp dân s?ng tr?n v?n ??o làm ng??i. Giáo d?c không ph?i ch? ?? m? mang trí tu?, mà quan tr?ng nh?t là ?? m? r?ng tâm h?n, có lòng quý tr?ng t?ng sinh m?nh l?n lòng tôn kính ??ng T?o Hoá. C? nhân tôn kính ng??i th?y, vì th?y có ??o, vì th?y giúp trò kh?i x??ng lòng nhân và s?ng theo m?nh Tr?i. Th?y không t? hào vì mình có con ch?, mà vì mình có s? m?nh gìn gi? và truy?n l?i s? tôn nghiêm c?a ??o. Vì th?, c? th?y l?n trò ??u ph?i tu d??ng ??o ??c cao th??ng, ?? xã h?i phát tri?n theo luân lý, và ?? ??o ngh?a b?ng n? cho muôn ??i sau.
[1] Kh?ng T?, ??i H?c – Trung Dung – Lu?n Ng?, b?n d?ch Vi?t ng? c?a Tr?n Công Ti?n (California: V?n Gia, 2000), tr. 3-7.
[2] Tr?n V?n ?oàn, “Nguyên lý Sinh c?a Hi?u ??o trong ??o Th? Kính T? Tiên,” ??ng t?i: <>. c?p nh?t 11/11/2019.
[3] Nguy?n Ti?n T??ng, “Ph?m Cách Qu?c Gia, Ph?m H?nh Con Ng??i,” ??ng t?i: , ngày 3/11/2019.
C?m ?n b?n ?? ??c bài vi?t này. N?u b?n mu?n nh?n các b?n tin qua email, vui lòng ??ng k? newsletter b?ng cách nh?p vào ??y.
