«Սահմաններից այն կողմ» - Զապել Եսայեան` հայկական զարթօնքի շրջանի հռչակաւոր կին գրող
Զապել Եսայեանը, ծնուել է 1878 թուականի փետրուարի 4-ին, Կոստանդնուպոլսում (ներկայիս Ստամբուլ, Թուրքիա), հայ նշանաւոր գրող, թարգմանիչ և գործիչ։ Նա յիշւում է որպէս հայ գրականութեան ամենակարևոր կին ձայներից մէկը և սոցիալական արդարութեան հաւատարիմ ջատագովը, յատկապէս հայկական իրաւունքների և կանանց խնդիրների համատեքստում:
Մեծանալով Կոստանդնուպոլսի աշխոյժ, բազմամշակութային միջավայրում՝ Եսայեանը վաղ տարիքից ենթարկուել է տարբեր մշակոյթների և գաղափարների: Նա յաճախել է ֆրանսիական հեղինակաւոր դպրոց՝ Lycée de Péra, որտեղ նրա մօտ առաջացել է կիրք գրականութեան և ստեղծագործելու հանդէպ։ Նրա վաղ կրթութիւնը նշանակալի դեր է խաղացել նրա գրական կարիերայի և աշխարհահայեացքի ձևաւորման գործում։
1895 թուականին Եսայեանը տեղափոխւում է Փարիզ՝ Սորպոնում ուսումը շարունակելու՝ խորասուզուելով ֆրանսիական գրականութեան ու փիլիսոփայութեան մէջ։ Փարիզում անցկացրած ժամանակը ընդլայնեց նրա մտահորիզոնը և ազդեց նրա գրական ոճի վրա, որը միաւորում էր արևմտեան գրական տեխնիկան խորը արմատաւորուած հայկական թեմաների հետ: Այս շրջանում նա սկսեց գրել և հրատարակել էսսեներ, պատմուածքներ և վէպեր՝ արագօրէն հաստատուելով որպէս շնորհալի գրող։
Եսայեանի ստեղծագործութիւնները յաճախ ուսումնասիրում էին սոցիալական արդարութեան, կանանց իրաւունքների և հայկականութեան թեմաները: Նրա գրածը խորապէս հումանիստական էր, որը բնութագրւում էր ուրիշների պայքարի և տառապանքների նկատմամբ բուռն զգայունութեամբ: Նրա ամենանշանաւոր գործերից մէկը՝ «Աւերակներուն մէջ» (1911 թ.), 1909 թուականի Ատանայի կոտորածի հետևանքների ցաւալի պատմութիւնն է, որի ժամանակ հազարաւոր հայեր սպաննուեցին։ Գիրքը ներկայացնում է զոհերի տառապանքների և տոկունութեան սարսափելի, բայց կարեկցող պատկերը:
Եսայեանն իր ողջ կեանքի ընթացքում եղել է նաև կանանց իրաւունքների ակտիվ պաշտպան։ Նա հաւատում էր կանանց կրթութեան և հզօրացման կարևորութեանը և յաճախ անդրադառնում էր այդ խնդիրներին իր գրութիւններում և հրապարակային ելոյթներում: Այս պատճառներին նրա նուիրուածութիւնը նրան դարձրեց հայկական համայնքի վաղ ֆեմինիստականշարժման առաջատար դէմքը:
1915 թուականի Հայոց ցեղասպանութիւնը մեծ ազդեցութիւն ունեցաւ Եսայեանի կեանքի և ստեղծագործութեան վրայ։ Որպէս օսմանեան իշխանութիւնների բացայայտ քննադատ և հայ ականաւոր մտաւորական՝ նա ձերբակալուել է: Այնուամենայնիւ, նրան յաջողուեց փախչել՝ ձեռնարկելով վտանգաւոր ճանապարհորդութիւն Մերձաւոր Արևելքով և ի վերջոյ ապաստան գտնելով Հարաւային Կովկասում: Այս ընթացքում նրա փորձառութիւնները հետագայում նպաստեցին իր ժողովրդի տառապանքները փաստագրելու և նրա իրաւունքների պաշտպանութեան յանձնառութեանը:
Եսայեանի յետեղեռնեան աշխատանքները շարունակեցին արտացոլել նրա խորը կարեկցանքն ու նուիրուածութիւնը սոցիալական արդարութեանը: Նա շատ է գրել հայ փախստականների ծանր վիճակի և հայկական մշակոյթի ու ինքնութեան պահպանման կարևորութեան մասին: Չնայած բազմաթիւ մարտահրաւէրներին և անձնական ողբերգութիւններին, ներառեալ ընտանիքի անդամների կորուստը և աքսորի ժամանակաշրջանները, նա մնաց իր ժողովրդի անխոնջ պաշտպանը:
1930-ական թուականներին Եսայեանը տեղափոխուել է Խորհրդային Հայաստան, որտեղ շարունակել է իր գրական-ակտիվիստական գործունութիւնը։ Այնուամենայնիւ, ստալինեան ժամանակաշրջանի քաղաքական մթնոլորտը ի վերջոյ բռնեց նրան: 1937 թուականին, Մեծ զտումների ժամանակ, նա ձերբակալուել է ազգայնականութեան և լրտեսութեան մեղադրանքով։ Այնուհետև նրան արտաքսեցին աշխատանքային ճամբար, որտեղ, ենթադրւում է, որ նա մահացել է մօտ 1943 թուականին: Նրա մահուան ստոյգ հանգամանքներն ու ամսաթիւը մնում են անյայտ՝ ողբերգական տարր աւելացնելով նրա ժառանգութեանը:
Ամփոփելով՝ Զապել Եսայեանի կեանքն ու գործը վկայում են նրա արտասովոր տաղանդի, խիզախութեան և արդարութեանը նուիրուածութեան մասին: Նրա գրական աւանդն ու ակտիվութիււնը շարունակում են ոգեշնչել հայերի սերունդներին և մարդու իրաւունքների պաշտպաններին ամբողջ աշխարհում: Նրա ժառանգութիւնը խորը կարեկցանք է, տոկունութիւն և տեւական նուիրուածութիւն այն գործերին, որոնք նա արժան էր համարում:
Շնորհակալութիւն յօդուածը ընթերցելուն համար։ Եթէ կը փափաքիս թարմ լուրեր ստանալ կը հրաւիրենք բաժանորդագրուիլ մեր լրաթերթին` սեղմելով այստեղ