Tajemnica pierwszego wizerunku ?w. Augustyna
Paolo Ondarza – Watykan
Siwow?osy, o w?t?ym zdrowiu i delikatnej budowie cia?a – tak sam Augustyn opisuje siebie w kazaniach i listach. Jego przyjaciel Possydiusz, w ?ywocie ?w. Augustyna, informuje nas, ?e mimo wszystko biskup Hippony do?y? s?dziwego wieku – 76 lat, ?ze wszystkimi cz?onkami cia?a, wzrokiem i s?uchem nienaruszonymi”. Autor 奥测锄苍补ń od zawsze uwa?any by? za filar chrze?cijańskiej doktryny ?acińskiego Zachodu. To w?a?nie wiele z tych elementów sk?oni?o uczonych do uznania za najstarszy portret ?wi?tego z Tagasty fresku odkrytego pod koniec XIX w. w pomieszczeniach znajduj?cych si? pod kaplic? Sancta Sanctorum w Rzymie.
Patriarchat
Pomieszczenia te by?y cz??ci? kompleksu dawnego Patriarchatu Laterańskiego, oficjalnej rezydencji papie?a przed uwi?zieniem w Awinionie. Od 1660 r. zosta?y w??czone do Oratorium Arcybractwa Naj?wi?tszego Sakramentu, którego obecnym komisarzem nadzwyczajnym jest ks. pra?. Eugenio Girardi. Kap?an otwiera nam drzwi do miejsca, które prawie zawsze pozostaje zamkni?te dla publiczno?ci.
A? do lat 70. ubieg?ego wieku by? to cel procesji i miejsce adoracji eucharystycznych. ?wiadcz? o tym zawieszone na ?cianach krzy?e oraz przedmioty u?ywane podczas procesji. Na o?tarzu w kaplicy króluje bizantyjska Madonna, otoczona rze?bion? ram? z anio?ami w stylu Berniniego.
Staro?ytne fragmenty
Wchodz?c po w?skich i stromych drewnianych schodach, docieramy do Schola Cantorum, gdzie znajduj? si? jedne z najstarszych organów pneumatycznych w Rzymie. Jednak prawdziwa niespodzianka czeka w ciasnych pomieszczeniach zakrystii. W?ród fragmentów fresków z motywami kwiatowymi, geometrycznymi i przedstawiaj?cymi krzy?e pojawiaj? si? ledwo zarysowane postacie: nieznany dot?d ?w. Sebastian oraz b?ogos?awi?cy Chrystus. Jeszcze bardziej ukryta jest posta?, w której rozpoznano rysy ?w. Augustyna.
Projekt renowacji
Stanu zachowania dzie?a nie mo?na okre?li? jako dobry, jest ono powa?nie naruszone. ?Od lat trwaj? prace nad projektem renowacji” – wyja?nia ks. Girardi, wyra?aj?c nadziej? na szybk? interwencj?, która przywróci dzie?u dawny blask, podobnie jak uczyni?y to zespo?y konserwatorskie Muzeów Watykańskich w przypadku krucyfiksu ze szko?y Cimabue, który równie? by? cz??ci? wyposa?enia Oratorium, a obecnie jest eksponowany w Muzeum Bazyliki Laterańskiej.
Ikonografia staro?ytnego filozofa
Podchodz?c bli?ej do malowanej ?ciany, wci?? mo?na dostrzec – cho? to ledwie zarys – posta? starszego m??czyzny. Ma wychudzon? twarz, siwe, przerzedzone w?osy i brod? i jest uchwycony w postawie g??bokiej refleksji, na co wskazuj? zmarszczki na jego obliczu. Ma na sobie tunik? i bia?e pallium – typowy strój staro?ytnych filozofów i nauczycieli. W lewej r?ce trzyma zwój, natomiast prawa d?oń jest u?o?ona w ge?cie oratorskim allocutio i wskazuje otwarty kodeks na du?ej ambonie. Ikonografia ta nawi?zuje do wzorca rozpowszechnionego od pó?nego antyku do wczesnego okresu bizantyjskiego i powtarzaj?cego si? w wielu przedstawieniach ?wi?tych w epoce wczesnochrze?cijańskiej. Schemat ten zosta? pó?niej zastosowany równie? wobec doktorów Ko?cio?a, których z czasem zacz?to przedstawia? w szatach biskupich.
Inskrypcja
Szeroka pó?ka, na której opieraj? si? stopy, wysokie oparcie i d?ugie pod?okietniki tronu, na którym siedzi posta?, sugeruj? jej niewielki wzrost. Jest ona ukazana w uj?ciu trzy czwarte, zwrócona ku patrz?cemu, jakby na chwil? oderwana od lektury, w której by?a pogr??ona. Poni?ej widnieje inskrypcja w trzech wersach, których końcowa cz??? jest uszkodzona. Brzmi ona nast?puj?co: Diversi diversa patres sed hic (...) / omnia dixit romano eloquio (...) / mystica sensa tonans (...). Czyli: ?W ró?ny sposób ró?ni ojcowie (Ko?cio?a), lecz on (Augustyn?) powiedzia? wszystko w j?zyku rzymskim, mistyczne my?li grzmi?c”.
Ikonografia, wraz z wyra?nym nawi?zaniem do elokwencji ojca Ko?cio?a rzymskiego, sprawi?a, ?e od momentu odkrycia uto?samiano go ze ?w. Augustynem. Nie mo?na jednak wykluczy? innych my?licieli chrze?cijańskich, przede wszystkim wspó?czesnego mu Leona Wielkiego.
Akwarele Tabanellego
Pierwszym, ale nie jedynym, który zidentyfikowa? w przedstawionej postaci biskupa Hippony z VI w., by? wybitny niemiecki ikonograf Joseph Wilpert. Na pocz?tku XX w. opublikowa? on studium opatrzone seri? akwareli autorstwa Carla Tabanellego. S? one szczególnie cenne, poniewa? ukazuj? dobry stan zachowania i wyra?n? czytelno??.
Portrety Augustyna
Widoczne s? wyra?ne analogie z pó?niejszymi przedstawieniami ?w. Augustyna, takimi jak te w Psa?terzu b?. El?biety z Cividale del Friuli czy na sklepieniu górnego ko?cio?a w Asy?u, gdzie Augustyn w szatach biskupich dyktuje swoje dzie?o mnichowi skrybie. Wydaje si? prawdopodobne, ?e portret ten znany by? ju? za ?ycia afrykańskiego ?wi?tego. Hipoteza ta znajduje ciekawe potwierdzenie w li?cie, w którym sam biskup Hippony wspomina o piecz?ci maj?cej zapobiega? ewentualnym fa?szerstwom jego pism: Hanc epistulam signatum misi anulo qui exprimit facies hominis adtendentis in latus (Listy, 59), czyli: ?Wys?a?em ten list opiecz?towany pier?cieniem, który przedstawia twarz cz?owieka patrz?cego w bok”.
W papieskiej bibliotece?
Jak? funkcj? pe?ni? ten fresk w pomieszczeniach Patriarchatu? Najbardziej prawdopodobna hipoteza g?osi, ?e stanowi? on cz??? dekoracji ?acińskiej sekcji biblioteki Pa?acu Papieskiego. Zgodnie z typowym zwyczajem staro?ytnego ?wiata, zbiory ksi??ek by?y podzielone na dwie cz??ci w zale?no?ci od j?zyka: greck? i ?acińsk?. Wizerunek ?w. Augustyna zdobi? zatem sal?, w której przechowywano pisma patrystyczne w staro?ytnym j?zyku chrze?cijańskiego Zachodu.
Debata na temat datowania
Cechy paleograficzne inskrypcji sk?oni?y w ostatnich latach archeologa Fabrizia Biscontiego do datowania tego przedstawienia na VI w. Dodatkowym potwierdzeniem jest otwarty kodeks widoczny na ambonie, który w ikonografii od VI w. zaczyna zast?powa? obraz zwoju. Niektórzy jednak przesuwaj? wykonanie fresku na VII–VIII w. Inni z kolei nie wykluczaj?, ?e mo?e on pochodzi? nawet z IV w., kiedy to papie? Juliusz (337-352) ustanowi? Scrinium sacrum – archiwum ko?cielne pe?ni?ce funkcj? biblioteki i kancelarii notarialnej. Przypuszcza si?, ?e znajdowa?o si? ono w pobli?u baptysterium i oratorium ?w. Wawrzyńca, gdzie papie? Hilary poleci? zbudowa? biblioteki greck? i ?acińsk?.
Spojrzenie, które zadaje pytania
Debata pozostaje otwarta i jak dot?d nie ma ?adnej pewno?ci. By? mo?e oczekiwana renowacja dostarczy nowych elementów dzi?ki badaniom, sonda?om i szczegó?owym analizom. Tymczasem wielka tajemnica nadal emanuje z ?ywego i intensywnego spojrzenia m?drego starca, który od wieków zdaje si? zadawa? pytania ka?demu, kto zbli?a si? do tych antycznych murów.
Dzi?kujemy, ?e przeczyta?a?/e? ten artyku?. Je?li chcesz by? na bie??co zapraszamy do zapisania si? na newsletter klikaj?c tutaj.
